Christus moet gestalte krijgen in ons

(WegWijs juli / augustus 2015, jaargang 69, nr. 4)

Dietrich Bonhoeffer, zoon van hoogleraar psychiatrie Karl Bonhoeffer, werd in 1906 in Breslau geboren.
De Bonhoeffers waren bijzonder begaafd en zeer religieus maar gingen vrijwel niet naar de kerk.
Toch gaf de jonge Dietrich al op 17-jarige leeftijd te kennen dat hij theologie wilde studeren.

In datzelfde jaar (1923) bezette Frankrijk het Duitse Ruhrgebied. Dit gebied gold als herstelbetaling van de schade aan Frankrijk in de Eerste Wereldoorlog. Het was ook het jaar waarin Adolf Hitler voor het eerst in de publiciteit trad.

Dietrich studeerde eerst in Tübingen (Adolf Schlatter); het jaar daarop (1924) ging hij naar Berlijn. Daar werden de studenten onderwezen in de liberale theologie.
Karl Barth, die in Bonn doceerde verzette zich tegen de liberale theologie en kwam op voor het Woord van God. Dietrich raakte tijdens de studie steeds meer onder de indruk van de persoon en de theologie van Barth. Dit bracht hem in botsing met de professoren in Berlijn (Seeberg en Von Harnack).

Al op 21-jarige leeftijd promoveerde Bonhoeffer op het proefschrift Sanctorum Communio. Intussen leidde hij kinderdiensten op zondagmorgen in Berlijn – Grünewald.
Een jaar later vertrok hij naar Barcelona om daar als assistent-pastor te werken.
Mede dankzij zijn inzet daar kwam er weer leven in de ingedutte gemeente.

In 1929 komt hij in Berlijn terug om assistent van een hoogleraar te worden. Hij werkt aan zijn Habilitation, een soort proefschrift dat een doctor in de theologie alsnog moet schrijven en verdedigen voordat hij hoogleraar kan worden. In 1930 is het klaar en het draagt de titel: Akt und Sein. In de lijn van Karl Bart verzet hij zich tegen de overheersende plaats van de filosofie. In hetzelfde jaar wordt hij hoogleraar.

In 1930 reist hij naar New York. Door de internationale contacten raakt hij zijn nationalisme helemaal kwijt. Ook krijgt hij door het bezoek aan ‘zwarte’ kerken meer oog voor de betekenis van de kerk in het algemeen. Tot dan toe meende hij dat de theologie veel belangrijker was dan de kerk.

Dietrich, die meende dat de oecumenische beweging theologisch niet kon worden gefundeerd, raakte door zijn verblijf in Amerika hier toch in geïnteresseerd. Voor de Wereldbond in Cambridge, wordt hij direct al gekozen tot ‘jeugdsecretaris‘ voor Duitsland en Noord – en Midden-Europa.
Bij zijn bezoek aan de conferentie in Geneve ontmoet hij bisschop Bell uit Engeland. Dit wordt het begin van een zeer bijzondere vriendschap.
Het is in deze tijd dat de ‘Pniël-worsteling’ die Dietrich lange tijd heeft gevoerd, tot een einde komt. Hij komt echt tot geloof. En dat is ook te horen in de toespraken en de meditaties die hij verzorgt.

Op 30 januari 1933 komt Hitler als Rijkskanselier aan de macht.
Een dag later houdt Bonhoeffer een toespraak voor radio Berlijn. Deze rede is niet tot het einde toe te horen; halverwege wordt de microfoon afgesloten: de inhoud staat de redacteuren niet aan.

Vier weken na de machtsovername door Hitler brandt de Rijksdag af.
Dietrich’s vader moet als psychiater de Nederlander Van der Lubbe onderzoeken en komt tot de conclusie: Van der Lubbe is niet imbeciel maar is een bewuste en intelligente communist.
Voor Hitler is deze brand als een geschenk uit de hemel. Hij komt met zijn ‘Notverordnungen’ en de Ariërsparagraaf. Dit wordt door de meerderheid van de bevolking gepikt, omdat hij op economisch gebied succes heeft.
Dan beginnen ook de moeiten in de kerk. Er komt een Reichskirche die door de staat zal worden overheerst. En met het Vaticaan sluit Hitler een concordaat zich niet te mengen in elkaars zaken.

In die tijd begint Karl Barth zich nadrukkelijker te weren.
Wanneer het niet lukt de synode van de Rijkskerk krachtige uitspraken te laten doen tegen het nazisme, neemt de teleurgestelde Dietrich een benoeming in Londen aan.

Op 4 sept. 1933 ontstaat in Duitsland de Bekennende Kirche die zich wel verzet tegen het nazisme. Dietrich zit dan in Londen en worstelt met de gewetensvraag of hij er goed aan heeft gedaan Duitsland te verlaten.
Karl Barth is daarover heel duidelijk: hij keurt het af. Dietrich ervaart zijn 2-jarige verblijf in Londen als een ‘leven in twee werelden’.
Hij en andere Duitse predikanten in Londen krijgen vanuit Berlijn orders om zich te onthouden van oecumenische activiteiten die niet door Berlijn zijn goedgekeurd. Na zijn bezoek aan de synode van Barmen laat Dietrich Berlijn weten dat hij zich aan die belofte niet kan houden.
Het is op deze synode dat de door Barth opgestelde Barmer Thesen worden aangenomen.

Als op 2 augustus 1934 Hindenburg sterft verenigt Hitler de functies van rijkskanselier en president in de titel: Der Führer.
Bonhoeffer doet zijn uiterste best de officiële Rijkskerk buiten de oecumenische beweging te sluiten en alleen de Bekennende Kirche toe te laten.
Als dat niet lukt, trekt Bonhoeffer zich terug uit de oecumenische wereld. Hij zal geen vergadering meer bijwonen. Spoedig keert hij uit Londen terug naar Duitsland.

De Bekennende Kirche zet in het Pruisische Pommeren een seminarie op. Dietrich krijgt na zijn terugkeer uit Londen de leiding .
Samen met studenten maakt hij in Finkenwalde een gebouw geschikt om als seminarie te functioneren.
Inmiddels is hij meer bekend geraakt met het monastieke leven en verwerkt dat vervolgens in het leven binnen de muren van het seminarie. Hij leert de studenten in stilte te mediteren. Die schrikken eerst van dit ‘nieuwe soort monnikendom’; de kerkleiding, hoewel bevreesd voor Schwärmerei , geeft toch toestemming.

In 1935 verliest Karl Barth zijn leerstoel in Bonn omdat hij weigert de eed van trouw aan Hitler te zweren. Hij vertrekt naar Bazel.
Vanwege zijn weigering naar een oecumenische vergadering te gaan omdat ook de Rijkskerk is uitgenodigd, schrijft hij o.a. de volgende zinnen:
‘[We] moeten strijden voor de ware kerk tegen de valse kerk van de antichrist.’
En ook:
‘[Dat] een kerk zonder belijdenis een weerloze en verloren kerk is.’
De meerderheid van de Bekennende Kirche neemt overigens een gematigder houding in dan Bonhoeffer en Niemöller. Zo zwijgt ze na de gebeurtenissen in de Kristallnacht van 9 november 1938.

Bonhoeffer komt met zijn seminarie meer en meer in het isolement. Hij probeert de oecumenische beweging te doordringen van de ernst van de situatie in Duitsland. Alleen de Engelse bisschop Bell pikt het op.
In deze tijd ontmoet Dietrich Maria von Wedemeyer. Hij wordt verliefd op haar; jaren later zal zij zijn verloofde worden.
Het duurt niet lang of ook het seminarie in Finkenwalde wordt gesloten.

Niet lang daarna verschijnt Bonhoeffer’s beroemdste boek: Nachfolge , een bespreking van de Bergrede.
Centraal thema in dit boek is: Christus staat in tussen mij het natuurlijke leven. Vandaar dat er van een directe relatie geen sprake meer kan zijn.
Verder verzet Bonhoeffer zich in dit boek tegen de ‘goedkope genade’. Wie wil leven uit de genade van God, wil zijn leven laten beheersen door Christus. Zo niet, dan is dat een leven van ‘goedkope genade’.
Het is niet zo dat je als Christus moeten worden – Christus moet gestalte krijgen in ons

Via zijn zwager Hans von Dohnanyi krijgen Dietrich en de andere familieleden veel informatie over ‘Onkel Rudi’, zoals Hitler wordt aangeduid. Het verzet heeft zich dan genesteld in het centrum van de afdeling contra-spionage van de Abwehr.
Dietrich worstelt met de vraag of hij zich in het verzet moet laten betrekken. Hij doet dit uiteindelijk wel. En in 1940 wordt hij officieel verbonden aan het bureau van de Abwehr in München.

Wanneer Hitler begint met de mobilisatie om Tsjechoslowakije aan te vallen besluit het verzet tot een staatsgreep. De aanslag is gepland voor 29 september 1938. De komst van Chamberlain naar München op 28 september wijzigt echter de agenda van Hitler. Het plan valt in duigen.

Bonhoeffer is geen pacifist maar weigert te vechten voor de Nazi-staat.
In 1939 zal hij waarschijnlijk onder de wapenen worden geroepen; dus vertrekt hij op 9 juni 1938 naar Amerika. Omdat  hij dit toch als een vlucht ervaart is hij een jaar later terug in Duitsland.

Bij zijn eerste terugkeer uit Amerika was Dietrich van theoloog christen geworden. Bij de tweede terugkeer is hij als christen echt een tijdgenoot geworden die volledig wordt betrokken in de wereld van het verzet met alle list en misleiding die hierbij hoort. Hij begint te werken aan zijn boek Ethik; geen product van rustige professorale beschouwingen.

Tegen het einde van de Poolse veldtocht zet het nazi-regiem een aanslag op Hitler in scene in de Bürgerbräuderei in München. De Duitsers doen voorkomen dat de Engelsen de aanslag hebben georganiseerd; voor het verzet wordt het moeilijker de Engelse regering te benaderen. Het verzet wil graag garanties dat Engeland vrede zal willen sluiten als Hitler uit de weg is geruimd.
Dietrich probeert daarom via zijn oecumenische betrekkingen contact te leggen met de regering van Engeland. Dat doet hij via zijn Engelse vriend, bisschop Bell. Wanneer Bonhoeffer hoort dat bisschop Bell in Zweden is, gaat hij zo snel mogelijk naar Berlijn voor overleg.

Indrukwekkend is het moment waarop Dietrich Bonhoeffer de schuld van het Duitse volk voor bisschop Bell belijdt. In de lijn van Jesaja (Jes. 63, 17) weet hij zich mee verantwoordelijk voor de wandaden van het nazisme en is daarover diep bedroefd.
Bell gaat terug naar Engeland. Hij doet zijn uiterste best de Engelse regering tot een andere houding te bewegen tegenover een nieuwe Duitse regering nadat Hitler uit de weg is geruimd. Het mag niet baten. De Engelse regering wenst niets meer te horen over een ondergrondse oppositie.
Pas later zal men de inspanningen van Bell begrijpen en erkennen.

In febr. 1941 ontmoet Dietrich zijn grote liefde weer (ze zijn resp. 18 en 36 jaar) en op 17 januari 1943 verloven zij zich.
Een maand na de verloving zijn de voorbereidingen voor een nieuwe aanslag op Hitler klaar. Het lukt om een tijdbom te plaatsen in het vliegtuig waarmee Hitler van Smolensk naar Kiev vliegt. Maar de ontsteking weigert en daarmee is ook de tweede aanslag mislukt.

Op 5 april 1941 wordt Dietrich gearresteerd en gevangen gezet.
Zijn zwager Hans Dohnanyi belandt ook in de Tegel-gevangenis. Nu komt het erop aan elkaar niet tegen te spreken.
Dietrich moet de rol spelen van de onervaren pastor, bij de Abwehr gegaan uit vaderlandsliefde.
Intussen gaan de aanslagen op Hitler wel door maar zonder succes. De aanslag door graaf von Stauffenberg wordt voorbereid. Op de hoogte gebracht door de gecodeerde berichten van Maria krijgt Dietrich nieuwe moed Deze aanslag mislukt echter en het regiem in de gevangenis wordt strenger.
Wanneer in het archief van de Abwehr stukken worden gevonden die belastend zijn voor Dohnanyi, proberen Dietrich en Hans te vluchten. Tevergeefs.

Dietrich wordt overgebracht naar de Gestapo-gevangenis in de Prinz-Albrecht-Strass, Hans naar Sachsenhausen. Ook al brokkelt zijn rijk af, Hitler gaat door met het onderzoek naar verzetsmensen
In februari 1945 wordt Dietrich overgebracht naar Buchenwald. De sfeer is tamelijk ontspannen. Op Paaszondag 1 april kunnen de gevangenen het geschut van de Amerikanen horen. Diezelfde dag wordt Dietrich met andere gevangenen via Regensburg naar Schönberg ten noorden van Passau gebracht.

Het lijkt allemaal goed af te lopen.
Totdat er een verordening uit Berlijn komt en Dietrich Bonhoeffer wordt meegenomen naar Flossenbürg. Na een nachtelijke ‘rechtszitting’ wordt hij op 9 april 1945 opgehangen.