Ik heb geen toekomst, zei ze

Recensie (WegWijs maart/april 2007, jaargang 61, nr. 2)

Als er iets is wat diep ingrijpt in het leven van nabestaanden, dan is het wel als een geliefde zelf een eind aan zijn of haar leven maakt. In dit themanummer over de dood lijkt het ons goed, ook aandacht aan dit onderwerp te besteden. Dit doen we door de bespreking van twee recent verschenen boeken en door het verhaal ‘Achter de zwarte rivier’. Dit verhaal stond op 17 mei 1997 in het Nederlands Dagblad, en gezien de reacties leek het ons goed, het ook via het kanaal van WegWijs onder uw aandacht te brengen. Het verhaal is te lang voor dit nummer, daarom hebben we het op de website geplaatst: klik hier. Overigens gebruik ik in de boekbespreking de termen ‘zelfdoding’ en ‘suïcide’ door elkaar.

Geen toekomst meer
In het boek Ik heb geen toekomst, zei ze vertelt Elly den Herder-Michielsen over de suïcide van haar hartsvriendin Ilona in het jaar 2000. In deel 1 vertelt ze het verhaal van haar vriendschap. Ilona was iemand die heel erg actief was, altijd weer nieuwe contacten aanging, haar huis en haar hart openstelde voor iedereen, zonder ooit ‘nee’ te zeggen. Totdat ze uitgeput en depressief raakte, worstelde met gevoelens van minderwaardigheid, en uiteindelijk voor de trein sprong. De waarde van dit deel is dat Elly het zo beschrijft, dat je denkt: ‘Dit had een vriendinnengroepje uit onze kerk kunnen zijn.’ Waardoor het onderwerp ‘suïcide’ ineens heel dichtbij komt. Blijkbaar gebeurt het ook bij mensen die ogenschijnlijk heel veel aankunnen, waar je oppervlakkig gezien niets aan merkt.

In het tweede deel komen de vragen naar voren, die onherroepelijk spelen bij zelfdoding. Na de emoties uit deel 1 begint Elly deel 2 met zakelijke, harde feiten. Over aantallen zelfdodingen en bevolkingsgroepen, over manieren van zelfdoding. Over sociale factoren (hoe meer iemand in een samenleving is verankerd, hoe kleiner de kans op suïcide) en individuele kenmerken. Zo kan een psychiatrische stoornis aanleiding zijn tot zelfdoding. De omstandigheden en de manier waarop iemand met die omstandigheden omgaat, spelen een rol. Maar een sluitend antwoord op de vraag waarom iemand dit deed, wordt bijna nooit gevonden. De rol van de kerk door de eeuwen heen komt ook in dit deel ter sprake. Hieruit wordt duidelijk dat er regelmatig nogal onbarmhartige en ongenuanceerde uitspraken zijn gedaan. Als Elly de Bijbel aan het woord laat en daarbij zeven gevallen van zelfdoding meldt, laat ze zien hoe sober de Bijbel in zijn uitspraken over zelfdoding is, en dat nergens melding wordt gemaakt van een onvergeeflijke zonde. ‘Bij een verantwoord pastoraat moeten ook psychiatrische ziektebeelden en maatschappelijke factoren aandacht krijgen’ (rapport ‘Pastoraat en suïcide’ van de PKN). En: ‘Het enige wat telt is of iemand door het geloof geborgen is in Christus.’
De worsteling met God en het geloof krijgen een belang¬rijke plaats in dit boek. De vraag waarom God dit toeliet, zal onbeantwoord blijven. Maar de schrijfster mocht zelf ervaren dat God nabij was en de nabestaanden niet losliet. Een andere vraag is welke rol het pastoraat zou moeten spelen. Uit onmacht durven mensen het gesprek niet aan. Maar terecht zegt Elly: ‘Troost is niet het wegnemen, maar juist het mogelijk maken van verdriet. Niet het opwerpen van een dam, maar het aanbrengen van een bedding. Zodat het verdriet kan stromen. En zo ook de toekomst opent, verder leven mogelijk maakt’ (citaat dr. Henk Veltkamp).
Ook het rouwen komt aan de orde. ‘Zelfmoord betekent het einde van het lijden van de ene persoon, maar is tegelijkertijd het begin van het lijden van de nabestaanden.’ Een zware last kan zijn dat nabestaanden het idee kunnen hebben dat ze gefaald hebben in het voorkomen van de suïcide. In verband met het helpen verwerken brengt Elly ook ‘De Essenburgh’ in beeld. Hier worden bijeenkomsten gehouden voor nabestaanden van zelfdoding. Ans Withaar, directeur: ‘Als mensen hier weggaan is er aan hun situatie niets veranderd. Maar ze kunnen wel met hun vragen en emoties overweg.’

Het derde deel gaat over de nabestaanden. Hiervoor heeft de schrijfster een aantal interviews gehouden: met ouders, met kinderen, met een broer en een zus, met partners, met andere mensen. Elly zegt hierover: ‘Ieder verhaal is anders en elke rouw verloopt anders. Maar een belangrijk gemeenschappelijk punt is het isolement waarin veel achterblijvers terechtkomen.’ Vervolgens geeft ze enkele adviezen voor de omgeving. Ik hoop dat dit boek daarom niet alleen gelezen wordt met mensen die zelf nabestaande zijn, maar juist door kennissen en gemeenteleden. Achter in het boek staan adressen, internetsites en literatuur. Door heel het boek heen staat een aantal passende gedichten.

Martine Kwey-Haasdijk