De Afscheiding in Amsterdam (1835) als landelijke proeftuin voor vrije kerken
Recensie (WegWijs juli / augustus 2018, jaargang 72, nr. 4)
Proeftuin
De afscheiding in Amsterdam (1835) als landelijke proeftuin voor vrije kerken is de ondertitel van het proefschrift van ds. Jan-Henk Soepenberg. Een lijvig boek over een boeiend onderwerp: ontwikkelingen in Amsterdam met een landelijke uitstraling.
Het is een goed leesbaar boek, ook voor niet-theologen die iets weten van de (kerk)geschiedenis. Het boek geeft veel feiten maar verliest zich niet in details. Juist het inzoomen op een onderwerp maakt dat je ziet dat geschiedenis gaat over mensen van vlees en bloed. Ze worden getekend in hun optreden, hun conflicten, hun deugden en kleinzieligheden. Maar ook het kerkelijk leven wordt geschetst: hoe werd er gepreekt, onderwijs gegeven, gezongen, en helaas ook: gestreden.
Tegelijk laat het boek zien hoe mensen leven in hun tijd en tegen de achtergrond van het verleden: het laat de invloed zien van de 'oude schrijvers' van de Nadere Reformatie, maar ook van de Verlichting en schetst de toenmalige theologische ontwikkelingen
Amsterdam
De Hervormde Kerk was in Amsterdam geen bolwerk van vrijzinnigheid. Integendeel, de predikanten waren vaak behoudend. Dat kwam omdat de hoofdstad vaak een eindpunt was in hun 'carrière'. Dus de gemiddelde leeftijd was hoog. Behoudend was nog niet gereformeerd, het kon ook conservatief zijn: er waren weinig jonge predikanten die de nieuwste ideeën van de universiteiten meenamen. Kenmerkend voor Amsterdam was vrijheid voor religieuze minderheden. Het stadsbestuur ging dan ook met tegenzin over tot vervolging van de Afgescheidenen, gedwongen door de fanatieke overheid in Den Haag.
Landelijke betekenis had het conflict tussen de predikanten Scholte en Van Velzen, twee kopstukken van de Afscheiding. Het werd goeddeels over de rug van de gemeente in Amsterdam uitgevochten.
Actueel
Als je het boek leest zie je hoe actueel de geschiedenis is, in veel opzichten. Als je al een romantisch beeld had van de Afscheiding wordt dat wel aan diggelen geslagen. De geschiedenis van de Afscheiding leek meer een aaneenschakeling van conflicten dan van broeders die in vrede samen wonen. Ook in Amsterdam waren veel conflicten, door verschillende achtergronden en geestelijke ligging en door verschillende opvattingen, maar ook door botsende karakters. Daarbij won de eigen ego het vaak van nederigheid. Ook leidden verschillen - en vooral: het niet-accepteren van verschillen - tot versplintering. Komt dat niet bekend voor?
Al met al geen verheffend beeld, maar is dat niet kenmerkend voor de kerk van alle eeuwen? Gelukkig bewaart Christus zijn kerk! Was de kerk afhankelijk geweest van sterke leiders als dominee Scholte, dan was het een krachtige beweging geweest die snel verlopen was.
Actueel is ook de worsteling om tot eenheid te komen van gereformeerden binnen de Hervormde Kerk en de afgescheiden kerken. Toenadering en verwijdering van gereformeerden, ook het mislukken van een gereformeerde theologische opleiding (waar ken ik dat van?).
Nadenken over kerkgeschiedenis maakt je bescheiden: wat maken wij er vaak een puinhoop van. Het maakt je ook voorzichtig: accepteer dat er verschillen zijn in de kerk en bid om wijsheid. En het maakt je vooral dankbaar voor de goede Herder: Hij voltooit zijn werk.
Tonnis Groenveld